‘Als je, zittend op je kussentje, je geest z‘n gang laat gaan, krijg je vanzelf een antwoord op de vraag waarmee je zit.’

Gerard Jansen (1952).

“In 1998 zocht ik iemand om mee te kunnen ‘sparren’ over mijn werk. De gemeente Culemborg had mij gevraagd een praktijkgerichte aanpak te ontwikkelen om de leefbaarheid van de stad te verbeteren. Ik werkte alleen, bleef vaak lang malen over oplossingen die ik had bedacht. Ik wilde mijn ideeën graag aan iemand anders voorleggen. Ik vond niemand. Ik stuitte wel op een foldertje over zen. Zou een oefening in reflectie misschien een alternatief kunnen bieden?

“Dankzij zen ben ik mijn eigen sparringpartner geworden, alleen niet discussiërend aan de keukentafel maar stilzittend op een kussentje. En dat nu zo’n 23 jaar. Puur nadenken levert vaak niet zoveel op: er zijn vier argumenten voor en vijf tegen, wat moet je daarmee? Als je, zittend op je kussentje, je geest z‘n gang laat gaan, krijg je vanzelf een antwoord op de vraag waarmee je zit.

“Aanvankelijk is het lastig te vertrouwen op wat naar boven komt als je zo stilzit, omdat het niet beredeneerd is. De kunst is vertrouwen te krijgen in het kussentje, vertrouwen te krijgen in je intuïtie.

Zinnelijk, zintuigelijk, zinrijk en zinvol

“Inmiddels ben ik zenleraar, en geeft zen mijn leven zin. Deze herfst wil ik bij mijn lessen ideeën gebruiken van de in 2015 overleden Denker des Vaderlands, René Gude.

“Gude sprak in deze krant geregeld over zin geven als zin maken. Hij gebruikte daarbij vier woorden: zinnelijk, zintuigelijk, zinrijk en zinvol. Deze vier aspecten van zin maken zijn voor mij vier redenen om altijd weer opnieuw met zen te beginnen!

“Zen is zinnelijk, het is lijfelijk. Zitten in zen – zazen – is iets dat ik met mijn hele lijf doe. Al spreken we vaak over een geestelijk pad, dit pad begint met mijn lijf, met het tot rust brengen van mijn lichaam. Het is letterlijk en figuurlijk stil staan. Stil staan bij dit stille zitten, stil staan bij alles wat er nu in mij gaande is. Op het moment dat ik mijzelf stil zet, gaat alles stromen. Heel stil en stevig zittend, zit ik in een stroom van leven, ben ik een stroom van leven. Je moet het lijf stil zetten, om de geest tot rust te brengen. Het zinnelijke heeft voorrang.

Ruiken en proeven krijgen een boost

“Dat lijf is lastig, want zitten in een meditatiehouding gaat altijd wel ergens zeer doen. Wat pijn is ook niet erg, een slapend been ook niet. Je moet alleen even opletten als je opstaat, want met een slapend been val je om. Zen is beoefenen en oefenen. Beoefenen is dat je het telkens opnieuw doet en oefenen is net als trainen.

“Zen is ook zintuigelijk: door het stille zitten staan alle zintuigen wijd open. Je hoort alles, je voelt alles en ook al zijn je ogen geloken, je ziet veel, letterlijk en figuurlijk. Zelfs ruiken en proeven krijgen een boost. Dit hoor ik vaak terug als commentaar op de theeceremonie. Wat voor thee drinken we toch? Het is veel lekkerder dan thuis! Maar zo bijzonder is die thee niet, het is het zitten in stilte die mensen gevoeliger en ontvankelijker maakt. De aandacht voor de vorm in zen, zeg maar het esthetische van zen, zorgt ervoor dat je alles met aandacht kan doen. Dit doen vertelt mij meteen hoe het op dat moment met me gaat. Als ik gespannen ben of opgewonden, vertaalt zich dat onmiddellijk in hoe ik buig en hoe ik zit.

“Zen is meer dan rust vinden in en met mijzelf. Het begripsmatige, het rationele is een belangrijk onderdeel van zen. Dat is ook zinnig. Gude spreekt hierover het zinrijke. Zen is een traditie waarbij de taal een belangrijke rol speelt. De overdracht van wat zen voor mij kan betekenen, kan alleen via gesproken en geschreven taal plaatsvinden. Zen is rijk aan zinnen.

Ga in gesprek, stel vragen

“De uiteindelijke ervaring van bevrijding en verlichting mag dan iets zijn wat voorbij alle woorden en begrippen gaat, de weg naar dit moment toe staat bol van de taal. Taal in de vorm van instructies over hoe je zen moet doen, taal in de vorm van verhaaltjes over verlichtingservaringen van monniken in vroeger tijden, taal in de vorm van levendige gesprekken hierover: bevrijdende communicatie. Dus: ga in gesprek. Stel vragen! Maar pas op. Zen is niet alleen zinrijk vanwege de taal. Het gaat uiteindelijk om het direct ervaren van de werkelijkheid.

“De Amerikaanse zenleraar Shunryu Suzuki zegt: ‘Intellectueel begrip en directe ervaring zijn allebei nodig, maar het is belangrijk dat je ze uit elkaar kunt houden. Soms denk je dat iets een verlichtingservaring is en dan is het gewoon intellectueel. Daarom moet je een leraar hebben die het verschil tussen de twee kent.’

“Op het moment dat ik ga zitten in zen, ervaar ik dat dit zinvol is. In alle drukte het besluit nemen dat ik gedurende een bepaalde tijd ga zitten, is al een expressie van een verlicht inzicht. Dit zitten doet wat. Het bevestigt mijn bestaan.

Ben ik minder dan een grassprietje?

“Toen ik op een dag in zazen zat, schoot me te binnen dat ik altijd mijn bestaan, mijn handelen aan het legitimeren ben door te denken dat ik iets zinvols moet doen. Toen dacht ik: een grassprietje bij mij achterop het grasveld hoeft zijn bestaan toch ook niet te legitimeren? Wat ben ik minder dan een grassprietje? Ik ben ook een levend wezen, waarom zou ik constant mijn bestaan moeten legitimeren met van alles te doen?

“Zo drong tot me door dat het leven zoals ik dat leid intrinsiek waarde heeft en dat je niet per se iets hoeft te doen om het waarde te geven. Het leven werd voor mij zinvoller toen ik bedacht dat ik niet constant zinvolle dingen hoef te doen. Ik zit, ik adem, ik ben er, ik leef.”