‘Ik had mijn kritische kwaliteit altijd gezien als mijn sterke kant. Maar ik zorgde voor zoveel weerstand dat mijn werk zinloos werd.’

Illya Soffer (1966) leed aan het Cassandra-effect: ‘Mensen met een beperking hebben weinig aan mijn morele gelijk’.

”Hij bestaat niet!’ Vlak voordat we op de basisschool Sinterklaas zullen gaan vieren , klim ik in de gang op een stoeltje en roep alle andere kinderen toe dat ze echt niet voor straf zullen worden meegenomen naar Spanje. ‘Het is maar een verhaal!’ Apetrots ben ik op mijn ontdekking dat het allemaal nep is. En even later ben ik totaal verbijsterd als de juf mij toebijt dat ik mijn mond moet houden.’

“Die anekdote tekent mijn leven. Tijdens mijn middelbare schooltijd ontwikkelde ik een fascinatie voor het fenomeen dat je gelijk kunt hebben, maar toch je mond moet houden. Ik bewonderde helden die dat niet deden. En mijn doel was te worden zoals zij, zoals Jeanne d’Arc of Florence Nightingale.”

Een laatste kus van Apollo

“Wat later stuitte ik op de Griekse mythische figuur Cassandra, dochter van Priamus, de koning van Troje. Cassandra is zo mooi dat de god Apollo met haar naar bed wil. Cassandra stemt toe, maar wil in ruil daarvoor de gave om de toekomst te kunnen voorspellen. Zodra Apollo haar wens heeft vervuld, weigert Cassandra haar belofte na te komen. Apollo is woest en wil haar straffen. Maar de goden kunnen een verleende gave niet ongedaan maken. Apollo vraagt haar nog een laatste kus en spuwt hierbij een vloek in haar mond waardoor niemand haar zal geloven. Daarom geloofde niemand haar toen ze de ondergang van Troje voorspelde.

“Ik werkte zo’n tien jaar als onderzoeker voor publieke organisaties als gemeentes, politie, ministeries, toen ik ontdekte last te hebben van het Cassandra-effect: wanneer ik, op basis van gedegen onderzoek, met scherpe aanbevelingen kwam, werden mijn bevindingen terzijde geschoven. Wat was de zin van rapporten die in laatjes verdwenen? Mijn kritische kwaliteit en mijn eigenzinnigheid waren ongehoord en ongewenst.

“Na een intensief loopbaantraject nam ik mij voor nooit meer op een plek te gaan werken waar de werkelijkheid niet gehoord, gezien of benoemd mag worden. Ik werd aangenomen bij een gerenommeerd adviesbureau, waar mijn kritische kwaliteit zeker werd gewaardeerd. Maar ook daar wist ik de wereld nauwelijks te veranderen. Hoe kun je vanuit professionele en persoonlijke drijfveren kritiek uitoefenen om veranderingen te bewerkstelligen, zonder jezelf onmogelijk te maken? Met die vraag bleef ik worstelen.”

Zinloos werk

“Toen, rond 2010, stuitte ik op het boek Tempered Radicals van Debra Meyerson. Zij beschrijft hoe je het verschil kunt maken zonder overspannen te raken of jezelf onmogelijk te maken. Al tijdens het lezen van de inleiding sprongen de tranen me in de ogen: How to rock the boat, without falling out… In die acht woorden beschrijft Meyerson ongeveer the story of my life. Ik denk het goede te doen, probeer de boot in beweging te krijgen, maar als resultaat veroorzaak ik zoveel deining dat de bemanning overboord slaat, of dat ik zelf uit de boot kieper. Terwijl ik dacht het goede te doen, bouwde ik intussen telkens weerstand op; weerstand in mijzelf, of weerstand van anderen tegen mij.

“Ik moest leren koorddansen, dat vertelde Meyerson mij, balans vinden tussen aansluiten en afwijken, zodat ik kleine verschillen productief zou weten te maken. Ik stelde vast dat mijn kritische kwaliteit, die ik altijd gezien had als mijn sterke kant, te vaak boten had omgekieperd, waardoor mijn werk zinloos was geweest.

“Wat nu? Ik switchte van baan en werd directeur van Ieder(in), een vereniging die de belangen behartigt van twee miljoen mensen met een chronische ziekte of beperking en gelijkwaardige deelname in de samenleving bepleit. Was ik als adviseur toch een beetje de beste stuurman aan de wal, nu werd ik kapitein op een idealistisch mensenrechtenschip.”

Het schone, juiste en goede

“De eerste jaren bracht dat inderdaad de gehoopte verbetering. Het voelde als een enorme opluchting om je niet alleen verantwoordelijk te voelen, maar het ook echt te zijn! Wat een verademing om vanwege je positie als belangenorganisatie ook echt onversneden belangen te mogen behartigen, hartstikke partijdig te mogen zijn met al het gelijk aan mijn zijde. Want wie wil er nu niet dat mensen met een beperking of chronische ziekte ook gewoon mee kunnen doen? Toch kreeg ik nog te vaak niet voor elkaar wat ik voor elkaar zou willen krijgen.

“Midden in de coronacrisis, na tientallen zoom-overleggen waarin het huilen mij regelmatig nader stond dan het lachen, begon mij langzaam te dagen dat ik me nog steeds niet heb bevrijd uit de Cassandrische gevangenis. Als ik het schone, juiste en goede denk te doen, neig ik telkens opnieuw verstrikt te raken in een zogenaamde dramadriehoek. Wie het morele en het alledaagse aan elkaar probeert te knopen, neemt al snel de positie van aanklager of redder in. Maar wie dat doet, zet anderen bijna automatisch neer als daders en slachtoffers. Zo vormen wij met z’n drieën een vruchteloze dramadriehoek, waarin iedereen op z’n post blijft. Ook dat is weinig zinnig.”

Eigenzinnigheid

“Sinds een paar jaar ben ik verbonden aan een praktijkonderzoeksnetwerk. Samen met anderen onderzoeken we de rol van ‘Eigenzinnigheid’ bij het leveren van ‘Goed Werk’. Tot mijn verbazing heb ik daar ontdekt dat mijn helden misschien wel drammers zijn, die geen deel van de oplossing zijn, maar deel van het probleem. Zoals ik, toen op dat krukje, roepend dat Sinterklaas niet bestond eerder een probleem schiep dan er een oploste.

“Die twee miljoen mensen met een beperking hebben weinig aan mijn morele gelijk. Wil mijn werk zinvol worden, dacht ik, dan moet ik veranderen. Ik moet niet bij mijn morele gelijk vertrekken, maar bij een vraag. ‘Hoe kan ik helpen?’ Die vraag is leidend geworden in mijn werk. Zo heb ik me eindelijk bevrijd uit de dramadriehoek. Daders, slachtoffers en aanklagers zitten nu naast elkaar in de boot, en roeien met de riemen die ze hebben. Langzamerhand heb ik het idee gekregen hoe ik mijn eigenzinnigheid kan omzetten in zinnig werk.”

foto: Judith Jockel